Kamil Anduła

Przyczynek do studiów nad warunkami socjalno-bytowymi w garnizonach Ludowego Wojska Polskiego w latach 1944-1945 i dziejami 1. Szkolonej Dywizji Piechoty

Przekroczenie przez Armię Czerwoną tzw. linii Curzona – ustanowionej na konferencji w Jałcie jako wschodnia granica Polski – stało się asumptem do dalszej rozbudowy Polskich Sił Zbrojnych sformowanych w ZSRS. 21 lipca 1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego wydał dekret z mocą ustawy o przejęciu zwierzchnictwa nad Armią Polską w ZSRR i o scaleniu Armii Ludowej i Armii Polskiej w ZSRS w jednolite Wojsko Polskie[1]. Jednoczenie na terenach Polski opanowanych przez Armię Czerwoną rozpoczęła się mobilizacji Polaków do nowo tworzonych jednostek. Zgodnie z przyjętym planem rozbudowy tzw. ludowego Wojska Polskiego (LWP)[2] utworzono dwie nowe armie ogólnowojskowe (2. i 3. Armia LWP) i szereg jednostek Odwodu Naczelnego Dowództwa LWP, kwatermistrzowskich i zabezpieczenia. Plan rozbudowy LWP powstał w Sztabie Generalnym Armii Czerwonej w oparciu o kalkulacje gen. broni Michała Roli-Żymierskiego. Pośpiech oraz słaba orientacja komunistów co do sytuacji panującej na obszarze Kraju, spowodowały, że zbyt ambitne plan rozwoju LWP rozminęły się z rzeczywistością. Lansowana przez gen. Rolę-Żymierskiego idea powstania Frontu Polskiego – na wzór frontów sowieckich – w składzie 1., 2. i 3. Armii LWP upadła, efektem czego było rozformowanie 3. Armii LWP.

Zamierzenia organizacyjne kontynuowano w 1945 r. W styczniu powstał „Plan rozwoju organizacyjnego LWP w roku 1945 r.”, który przedstawiono 5 lutego 1945 r. do zatwierdzenia Stalinowi. Przewidziano w nim sformowanie dowództwa 3. Armii LWP, dowództwa korpusów dla już sformowanych armii, siedemnaście dywizji piechoty, dwie dywizje i dwie brygady artylerii, korpus i dwa pułki pancerne, brygadę saperów i szereg innych jednostek[3].  Plan rozbudowy wojska przygotowany był solidnej niż ten z 1944 r., choć i tym razem nie ustrzeżono się wielu błędów. Przede wszystkim przeszacowano własne możliwości materialne i kadrowe. Jeszcze na etapie weryfikacji planów w Moskwie  zrezygnowano z utworzenia dowództwa 3. Armii LWP, korpusu pancernego i brygady saperów. Formowanie pozostałych jednostek odbywało się już zgodnie z przyjętymi założeniami. Na początku maja 1945 r. LWP było wciąż na etapie rozbudowy i reorganizacji. Wraz z siłami szkolącymi się na zapleczu oraz wojskiem na froncie wschodnim liczyło 377 769 ludzi[4]. Było to spore osiągniecie organizacyjne, lecz nie obyło się bez negatywnych skutków.

Cenę za ambitny program rozbudowy LWP płacili zwykli żołnierze, zmuszeni do służby w szeregach nowopowstających jednostek. Już w drugiej połowie 1944 r. okazało się, że na rządzonym przez komunistów obszarze Polski nie ma dostatecznych zasobów aby wyżywić i zaopatrzyć kolejne jednostki. W zniszczonym wojną Kraju brakowało dostatecznej liczby obiektów wojskowych, a te które istniały były zdewastowane. Także pomoc przysyłana z ZSRS okazała się niewystarczająca, uwaga ta tyczy zwłaszcza umundurowania. Trudności potęgował fakt, że priorytet w dostawie zaopatrzenia miały jednostki walczące na froncie, co odbywało się kosztem formacji zapasowych. W efekcie warunki socjalno-bytowe w większości garnizonów urągały ludzkiej godności. Fatalny stan sanitarny, kiepskie pożywienie i brak odzieży sprzyjały rozwojowi chorób – w szczególności tyfusu plamistego roznoszonego przez wszy. Wielu żołnierzy zmobilizowanych pod przymusem do wojska nie było wstanie wytrzymać trudnych warunków i decydowało się na dezercję.

Prezentowany dokument stanowi przyczynek dla dalszych badań w zakresie poznania warunków służby żołnierzy w okresie rozbudowy wojska do momentu demobilizacji. Jest to temat, który z przyczyn cenzuralnych przed 1989 r. nie był dostatecznie poruszony i do dziś stanowi „białą plamę” w dziejach LWP.

 Prezentowany dokument został sporządzony przez organa Głównego Zarządu Informacji (GZI) LWP na potrzeby Ministerstwa Obrony Narodowej. Jego autorem jest zastępca szefa GZI płk. Franc Bycan[5]. Dokument jest wynikiem śledztwa przeprowadzonego przez Oddział IV GZI w 1. Szkolonej Dywizji Piechoty, które było następstwem masowej dezercji.

Symptomatyczny dla charakteru LWP jest fakt, że w warunkami socjalno-bytowymi w poszczególnych garnizonach w pierwszej kolejności interesowała się Informacja Wojskowa – organ powołany do pełnienia służby kontrwywiadowczej. W rzeczywistości „praca kontrwywiadowcza” GZI w przeważającej mierze skierowana była przeciwko ludziom w szeregach LWP, którzy niechętni byli rządom komunistów i odważyli się na krytykę ich polityki. Podstawowym źródłem informacji o nastrojach w wojsku byli informatorzy, którzy regularnie donosili na swych kolegów. Na podstawie ich donosów stosowano represje wobec krytycznie nastawionych żołnierzy. Nie rzadko śledztwa kończyły się wyrokami długoletniego więzienia i karami śmierci.

W latach 1943–1945 w organach informacji LWP służyło 750 oficerów kontrwywiadu wojskowego „Smiersz”. Do sierpnia 1944 r. Sowieci stanowili 100% oficerów informacji w LWP. Pierwszych 17 Polaków zwerbowano do pracy w GZI w 1944 r. W początkowym okresie istnienia Informacji Wojkowej cała wytwarzana dokumentacja sporządzona była w języku rosyjskim. Z czasem uległo to zmianie. Prezentowany dokument został napisany przez osobę, która dopiero uczyła się władać polszczyzną, stąd charakterystyczne dla języka rosyjskiego konstrukcje gramatyczne (zostali ukarani administracyjnym porządkiem; Śledztwem […] ustalono) i inne błędy.

Cechą charakterystyczną dokumentów powstałych w GZI, a dotyczącą osób wobec których prowadzone były śledztwa, był ton w jakim odnoszono się do ich racji. Wyjaśnienia oskarżonych przytaczano w trybie przypuszczającym, który sugerował ich niezasadność. W ten sposób przygotowywano grunt pod dalsze zarzuty, które najczęściej kończyły się oskarżeniami o zdradę i szpiegostwo.  Nie inaczej jest w prezentowanym dokumencie, stąd sformułowanie „jak gdyby” w odniesieniu do powodów dezercji, co wydaje się być nieco kuriozalne, gdyż w dalszej części dokumentu jego autor przytacza szereg faktów, które potwierdzają motywację dezerterów.

Ponadto prezentowany dokument przypomina o mało znanej formacji LWP jaką była 1. Szkolna Dywizja Piechoty. Dywizja powstała na podstawie rozkazu №58/Org. Naczelnego Dowódcy LWP z dnia 15 marca 1945 r. z terminem sformowania do 15 maja tego roku. Celem dywizji miało być szkolenie podoficerów piechoty na potrzeby 1. i 2. Armii i innych jednostek LWP[6].

Pierwszym dowódcą dywizji został zrusyfikowany Polak, gen. bryg. Witalis Martanus, odkomenderowany do LWP z Armii Czerwonej. Stanowisko dowódcy dywizji objął 30 kwietnia 1945 r. i sprawował je do 28 sierpnia tego roku. Tuż po zakończeniu II wojny światowej jako jeden z pierwszych sowieckich generałów opuścił LWP i powrócił do ZSRS. Ze względu na duże doświadczenie w kierowaniu instytucjami szkolnictwa wojskowego, gen. Martanus objął obowiązki komendanta Wyższego Kursu Oficerskiego "Wystrieł" w Sołniecznogorsku[7]. Następcą gen. Martanus został były dowódca 3. Dywizji Piechoty – gen. bryg. Stanisława Galickiego, który dowodził dywizją do 1 września 1945 r., a następnie do października 1945 r.  odpowiadał za przebieg jej rozformowania.

Dywizja formowała się w następującym składzie:

Dowództwo i Sztab (etat nr 04/170 – 82 ludzi)
11. Szkolny Pułk Piechoty (etat nr 04/431 – 726 ludzi stanu stałego i 3299 stanu zmiennego)
12. Szkolny Pułk Piechoty (jw.)
13. Szkolny Pułk Piechoty (jw.)
6. Szkolny Pułk Moździerzy (etat nr A-4/2 – 298 ludzi stanu stałego i 1068 stanu zmiennego)
37. Piekarnia Polowa (etat nr 04/560 – 53 ludzi)
Ruchomy Warsztat Mundurowy (etat nr 04/215 – 11 ludzi)
3250. Wojskowa Stacja Pocztowa (etat nr 014/96 lit. „B” – 43 ludzi)
Ambulans Wojskowy (etat nr 04/166 – 43 ludzi, 75 łóżek dla chorych i poszkodowanych)
Oddział Informacji
Wojskowy Sąd Polowy
Wojskowa Prokuratura

Schemat organizacyjny 1. Szkolnej Dywizji Piechoty

Proces formowania 1. Szkolnej Dywizji Piechoty rozpoczął się w marcu, a zakończył w maju 1945 r. Obsadę personalną kluczowych stanowisk oraz zaopatrzenie w sprzęt zapewnił szef Głównego Kwatermistrzostwa LWP. Wyjątek stanowił, sformowany 6 kwietnia 1945 r., Oddział Informacji Wojskowej o obsadzie którego decydował GZI[8]. Szkolenie podoficerów odbywało się wg. programu opracowanego przez szefa Oddziału Wyszkolenia Bojowego Sztabu Głównego LWP i przekazanego dowództwu dywizji.

Początkowo dywizja podlegała Szefostwu Mobilizacji i Uzupełnień LWP lecz wraz z zakończeniem wojny znalazła się pod komendą dowódcy Okręgu Wojskowego Warszawa. W sierpniu 1945 r., ze względu na brak odpowiednich warunków zakwaterowania w zniszczonej wojną Warszawie, dywizja została dyslokowana ze stolicy do Skierniewic[9].

Według stan etatowego dywizja liczyła 2674 oficerów i żołnierzy stanu stałego i 10 965 stanu zmiennego (odbywających szkolenie). 10 maja 1945 r. stan zmienny dywizji wynosił 5730 szeregowców, czyli 52,2% stanu przewidzianego etatem[10].

Z chwila zakończenia II wojny światowej Sztab Główny LWP podjął prace nad planami redukcji wojsk. W odniesieniu do piechoty planowano obniżenie jej stanów o 50%, poprzez demobilizację żołnierzy z jednostek liniowych. 1. Szkolna Dywizja Piechoty była jednostką wysoce wyspecjalizowaną, w warunkach pokoju jej posiadanie uznano za zbędne, toteż została zlikwidowana w początkowym etapie procesu redukcji stanu LWP. Rozkaz w sprawie rozformowania dywizji został wydany przez Naczelnego Dowódcę LWP z dnia 1 września 1945 r. Proces rozwiązania jednostki trwał do początków października 1945 r. Na bazie rozformowanych pułków utworzono 18. Dywizje Piechoty, która została dyslokowana na Podlasie i Mazury[11].

Gen. bryg. Witalis Martanus

Gen. bryg. Stanisław Galicki

DOKUMENT:

DO MINISTRA OBRONY NARODOWEJ MARSZAŁKA POLSKI E/R-2. ROLA-ŻYMIERSKIEGO.
Podczas formowania 1-ej szkolnej dywizji Wojska Polskiego, ze stanu dywizji na 15 maja br. zdezerterowało 124 osoby, wśród których znajduje się skład oficerów i podoficerów. Z liczby przed tem dezerterujących 3 osoby złapano i skierowano pod Sąd Wojenny, 4 osoby po upływie kilku dni przebywania w miejscowości ich zamieszkania – powróciło do jednostki, za co oni zostali ukarani administracyjnym porządkiem.  Śledztwem w sprawie zatrzymanych i aresztowanych dezerterów i innymi środkami ustalono, że podstawowem powodem, pobudzającym żołnierzy do dezercji, jest brak jak gdyby jakiejś opieki nad żołnierzami. Liczny skład dywizji znajduje się wyjątkowo w ciężkich warunkach materialnych. Systematycznie nie wydaje się żołnierzom należytego dożywienia, jedzenie przygotowuje się obrzydliwe, nawet źle przygotowane jedzenie żołnierze nie mogą jeść, dla tego, że u przeważającej ilości żołnierzy nie ma menażek. Liczny skład nie tylkoże nie posiada pościeli, a nawet pryczy i słomy w dostatecznej ilości. Służby sanitarnej prawie że niema, sanitarne jednostki nie są przygotowane do przyjęcia chorych i okazania sanitarnej pomocy, nie ma ani sanitarnych kadr, ani medykamentów. W łaźniach żołnierze nie kąpią się, bielizny nie zmieniają na skutek czego wśród licznego składu żołnierzy jest wielkie zawszenie. Drugim, nie mniej ważnym powodem jest brak należytego porządku w dywizji w sprawie ochrony, przy dywizji, nie ma nawet plutonu ochrony, który by pełnił służbę wartowniczą.
Dnia 2 czerwca 1945 r. Nr 3358/3	Z-CA SZEFA GŁ.ZARZĄDU INFORMACJI WOJSKA POLSKIEGO /-/. BYCAN – PŁK.

Źródło: CAW, III-1-422, k. 112.

[1] http://dziennikustaw.gov.pl/du/1944/3/D1944001000301.pdf (dostęp 01.03.2017 r.).

[2] Formalna nazwa to Wojsko Polskie. Określenie „Ludowe” zostało nadane przez propagandę komunistyczną i przeniknęło do powszechnej świadomości, choć nigdy nie zostało oficjalnie zatwierdzone dokumentem normatywnym. Autor używa tej nieformalnej nazwy celem wyraźnego odróżnienia LWP od innych formacji Wojska Polskiego w okresie II wojny światowej, co podyktowane jest chęcią  wskazania na jego specyfikę, podległość wobec ZSRS i działania sprzeczne z polską racją stanu.

[3] E. Kospath-Pawłowski, Chwał i zdrada. Wojsko Polskie na Wschodzie 1943-45, Warszawa 2010, s. 223.

[4] Tamże, s. 239.

[5] Doświadczony oficer sowieckiego kontrwywiadu „SMIERSZ” odkomenderowany do LWP z Armii Czerwonej.

[6]  Organizacja i działania bojowe Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943-1945: wybór materiałów źródłowych, t. 1, oprac. L. Ponahajba, Warszawa 1958, dok. 240, s. 336.

[7] https://1941g.wordpress.com/about/генералы-и-адмиралы-м/мартанус-виталий-николаевич1896-1955/ (dostęp 01.03.2017 r.).

[8] Z. Palski, Informacja Wojska Polskiego 1943-1957, Warszawa 2016, s. 11.

[9] Organizacja i działania bojowe..., dok. 245, s. 340-341.

[10] Wg. W. Jurgielewicza etat 1. Szkolnej Dywizji Piechoty wynosił 13 554 oficerów i żołnierzy. W dniu 05.05.1945 r. dywizja miała liczyć 5 269 oficerów i żołnierzy. W. Jurgielewicz, Organizacja Ludowego Wojska Polskiego (22.VII.1944 - 9.V.1945), Warszawa 1968, s. 254.

[11] J. Kajetanowicz, Polskie wojska lądowe 1945-1960  skład bojowy, struktury organizacyjne i uzbrojenie, Toruń 2005, s. 32-33.